Een nieuw vaderland voor de muzen. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1560-1700

Ten geleide

‘Een nieuw vaderland voor de muzen’: de titel van dit boek introduceert twee begrippen die een nieuwe fase in de geschiedenis van de Nederlandse literatuur inluiden. Na een aanloop die omstreeks 1560 begint, komt deze letterkunde na 1600 met groot zelfvertrouwen tot een bloei die tot na 1650 zal voortduren. Een bloei waarvan de tijdgenoten zich ten volle bewust waren. De muzen staan voor de kunsten, hier in het bijzonder de dichtkunst in de moedertaal die in de traditie van de klassieken was ingebed. Tot in het begin van de zeventiende eeuw gebruikten dichters de beeldspraak dat de muzen eindelijk, na lange omzwervingen, neergestreken waren in de Lage Landen aan de Noordzee. Ooit zetelden zij op de Helicon of de Parnassus, de muzenbergen in het oude Griekenland, vervolgens bij de Romeinen, om daarna in Italië en Frankrijk een tehuis te vinden. Daar waren eerst Petrarca en vervolgens Ronsard en de zijnen poëzie gaan schrijven in een zuivere moedertaal die ontdaan was van alle barbaarse smetten en die haar modellen vond bij de klassieke voorgangers. Nu was het de beurt aan de Nederlanden: Helicon en Parnassus waren mét de muzen daarheen verhuisd. De renaissanceliteratuur was geboren.

Klassiek gedachtegoed was al eerder doorgedrongen, maar nu volgden ook de klassieke genres in lyriek en drama. Ongeveer gelijktijdig met de eerst aarzelende en dan triomfale opgang van die genres vochten de Bourgondische landen in het Noorden zich los van de Spaanse kroon. Hun moeizame strijd om politieke en religieuze onafhankelijkheid resulteerde in de Republiek der Verenigde Nederlanden, waarvan Holland algauw de spil en de kern uitmaakte. De centrale rol van Holland weerspiegelde zich in eerste instantie eveneens in de literatuur, hoewel deze na 1620 regionaal ging uitwaaieren. De Zuidelijke provincies Vlaanderen en Brabant, die op dit terrein aanvankelijk toonaangevend waren, bleven na 1585 onder Spaans bewind en zouden zich na verloop van tijd, weliswaar met een afwijzing van het protestantisme, eveneens op Holland richten. Daar lag voortaan het vaderland van de muzen. De dichters bouwden er mee aan de notie van dat gemeenschappelijk vaderland door de

militaire successen van de Oranjes te bezingen en de eigen identiteit te bevestigen. Maar vooral leefde de gedachte dat de dichtkunst in de eigen taal roem en eer verschafte aan het vaderland, dat mede door die gemeenschappeljke taal werd gedefinieerd. De muzen waren niet alleen in dat nieuwe vaderland komen wonen en maakten er deel van uit, zij gaven het ook gestalte.

Dit boek is een geschiedenis van de Nederlandse literatuur en het literaire leven in de Noordelijke en Zuidelijke provincies van ongeveer 1560 tot circa 1700. Een tijdspanne waarin het zwaartepunt van de cultuur eerst ligt in het bloeiende handelscentrum Antwerpen, waar de aanzet wordt gegeven tot de renaissancepoëzie, om zich daarna te verplaatsen naar Amsterdam, de stad die in de loop van de zeventiende eeuw uitgroeit tot een ware metropool. De Republiek wordt halverwege de zeventiende eeuw door haar buren erkend als een machtige staat, die vooral als het haar goed uitkomt de Zuidelijke broeders de hand blijft geven.

Een geschiedenis wil zeggen: een functionalistische geschiedenis, waarin de literatuur wordt ingebed in de veranderende samenleving en waarin tegelijk veel aandacht wordt gegeven aan interne literaire ontwikkelingen.

We sluiten daarmee gedeeltelijk aan bij de aanpak van de literatuurgeschiedenis die aan dit project vooraf ging: Nederlandse literatuur, een geschiedenis (1993), onder hoofdredactie van M.A. Schenkeveld-van der Dussen. Dit boek had echter een fragmentarische opzet met vele aparte hoofdstukjes, die allemaal waren opgehangen aan een te dateren literaire gebeurtenis, wat tegemoetkwam aan twijfels over de werkzaamheid van een centraal perspectief. In plaats daarvan bieden wij een verhaal waarin we afzonderlijke teksten in samenhang proberen te zien met gelijktijdige verschijnselen en waarbij we letten op verbanden en continuïteit. Dit is in de geest van het Taalunie-project waarbinnen wij werkten. Iedere generatie schrijft haar eigen literatuurgeschiedenis. Ook dit boek is een generatieproduct, dat in zijn aandacht voor de functie van teksten in hun historische context een verschuiving in de beoefening van de historische letterkunde weerspiegelt die al enkele decennia aanwijsbaar is. Wij zijn in hoge mate schatplichtig aan die verbrede vakbeoefening. Deze heeft in aanzienlijke mate onze invalshoeken en de invulling daarvan bepaald, hoewel we uit de beschikbare gegevens onze eigen keuzes maakten.

Het literaire aanbod van de hier beschreven periode is bijzonder rijk en verscheiden. We benaderen het zoveel mogelijk binnen de context van kringen, milieus of instituties, of in zijn relatie tot opdrachtgevers. Maar we beschouwen auteurs en werken evenzeer als motor van literaire ontwikkelingen. Daarom geven we gepaste aandacht aan poëticale aspecten, aan de tegenstellingen tussen versierende verbeelding en sobere overtuigingskunst, aan de didactische helderheid in de

literatuur voor velen en de duisterheid in die voor de elite, aan de opvattingen over een universeel dichterschap tegenover de keuze van de anti-idealisten, die hun eigen ervaringen tot onderwerp van literatuur maakten zonder algemene waarheid te claimen. Voorts belichten wij het fenomeen van de schrijvende vrouwen en bieden wij ook relatief veel ruimte aan de literatuur buiten het Hollandse epicentrum, zowel in de Republiek als in de Spaanse Nederlanden. Het zogenaamde ‘Zuiden’ wordt ruimhartig in beeld gebracht én in zijn eigenheid én - vooral ook - in zijn nagestreefde literaire verbondenheid met het Noorden.

Met nadruk gaan wij in op de belangrijke rol van drukkers en uitgevers als promotoren van literatuur, maar vooral ook als mensen die oog hadden voor de commercie en inspeelden op een groeiende markt. Vandaar ook onze belangstelling voor gebruiksliteratuur die bestemd was voor speciale groepen lezers, zoals jongeren en vrouwen, of die in religieuze kringen functioneerde. Dit richt uiteraard de blik op smaakverschuivingen, waarbij we ons afvragen welke boeken het wanneer goed deden en welke niet. In plaats van waardeoordelen te geven vanuit het heden, betrekken we in ons verhaal de oordelen van die tijd, ook al kwam de geïnstitutionaliseerde literaire kritiek pas na 1670 spaarzaam op gang en kan contemporaine waardering vaak alleen worden achterhaald via de drukgeschiedenis en het al vroeg ingezette proces van canonisering. Onze aandacht voor lezers en gebruikers - mannen, vrouwen en jongeren - geldt evenzeer de afnemers van het toen wellicht belangrijkste literaire product, het toneel. Van de vele functies die literatuur kon hebben, signaleren wij vooral haar rol als sociaal bindmiddel: we tonen die binnen elkaar overlappende netwerken, ofwel in de vorm van duizenden gelegenheidsgedichten voor de kleine kring van vrienden en familie, ofwel als een aanwassende vloed van gedichten en liederen die elke bijzondere openbare gebeurtenis begeleidden.

Het mag duidelijk zijn dat wij onder literatuur veel meer verstaan dan die letteren waarvoor de muzen verantwoordelijk werden geacht: de nieuwe ‘moderne’ poëzie, de liedkunst en het altijd op rijm gestelde drama. Ons blikveld is veel breder, onze marge vloeiend. Naast de overgang van de rederijkerspoëzie naar modernere vormen en de ontwikkeling van het drama, komen in deze geschiedenis daarom ook de ‘nieuwe’ genres ruim aan bod, zoals de emblemataliteratuur of de tegen het midden van de eeuw opkomende stroom van fictie in prozavorm, variërend van essayachtige beschouwingen tot novellen en romans. Hetzelfde geldt voor de zich binnen eigen spanningsvelden ontwikkelende religieuze literatuur, in het bijzonder het lied en de mystieke teksten. Hofdichten en reisverhalen krijgen aandacht. Vertalingen worden evenmin uit het oog verloren.

Om dit gevarieerde panorama dat zich over niet minder dan honderdveertig jaren uitstrekt, structuur te geven hebben we zes perioden onderscheiden. Deze worden bepaald door momenten van literaire verschuivingen en vernieu-

wingen. Hun begrenzing is slechts suggererend, niet absoluut. Hun functie is meer gericht op een heldere ordening dan dat ze zou mikken op een sluitende literaire periodisering. We belichten van elke periode de dominante en nieuwe verschijnselen, maar we behandelen die wel in een breder kader, dat zicht geeft op de hele literatuur. Met andere woorden: zowel de continuïteit als de naar de achtergrond verschuivende opvattingen, genres en modes blijven in het vizier. Belangrijke aspecten van het literaire leven worden evenwel niet in elke periode even sterk belicht, maar zijn op een passende plaats exemplarisch uitvoeriger en gedetailleerder behandeld. Zo wordt bijvoorbeeld in hoofdstuk 3 het drukkers- en uitgeversbedrijf met enige nadruk aan de orde gesteld, terwijl dat in latere hoofdstukken meer sporadisch gebeurt. In hoofdstuk 4 wijden we aparte paragrafen aan teksten uit de verschillende regio's, terwijl zulke regionale literatuur in de volgende hoofdstukken verspreid en onder andere noemers ter sprake komt. Deze keuze voor een indeling in perioden en voor verschillende invalshoeken betekent dat het werk van individuele auteurs nogal eens op verschillende plaatsen en niet zelden binnen een andere context aan de orde komt. Dat was een bewuste optie, want de literatuurgeschiedenis is te rijk, te veelzijdig en te ingewikkeld om haar te kluisteren in de boeien van naast, boven en onder elkaar geplaatste auteurscarrières en oeuvre-overzichten.

Zeer sterk vereenvoudigd en ter oriëntatie van de lezer laten de zes ‘tijdsblokken’ zich in hun dominanten als volgt omschrijven:

1560-1585. Het optimisme na de Vrede van Cateau-Cambrésis klinkt door in de triomf van de rederijkerskunst, waarvan het landjuweel in Antwerpen de uitbundigste en meest zelfverzekerde manifestatie is. In dezelfde tijd kondigt de nieuwe kunst zich al aan. Vertalingen van de klassieken verschijnen zowel in Antwerpen als in Haarlem en men ijvert systematisch voor een zuivering van de moedertaal. Duidelijke aanzetten tot een esthetische renaissancekunst in het Zuiden, geïnspireerd door de Franse Pléiade, verschijnen in Gent en Antwerpen en, later in Alva's tijd, in de vorm van ballingschapsliteratuur in Engeland en Duitsland; in het Noorden werpt Coornhert zich op als ethisch hervormer. Rederijkers zetten zich eerst in het Zuiden in voor de hervorming en leggen de basis van een overvloedige opstandsliteratuur in pamflet en lied. Aan het eind van de jaren zeventig dringen de nieuwe poëzieopvattingen uit het Zuiden ook door in de jonge universiteitsstad Leiden, terwijl in het voor korte tijd calvinistisch geworden Zuiden de Brabantse renaissance zich voortzet.

1585-1600. De val van Antwerpen en de uittocht uit het Zuiden naar het Noorden zijn het begin van een grote verschuiving: het zwaartepunt van de literaire cultuur verplaatst zich naar het Noorden. Daar geven deze gebeurtenissen ook impulsen tot literaire vernieuwingen binnen de rederijkerskamers van Leiden, Amsterdam en Haarlem onder leiding van pioniers als Van Hout, Spiegel en Van Mander.

1600-1620. Met de optimistisch ervaren eeuwwende en het groeiend zelfbewustzijn van de vrije provincies verschijnt in Leiden het nieuwe drama, op klassieke leest geschoeid, tot roem van het vaderland. Bij nu ook in de volkstaal dichtende academici als Heinsius wint de nieuwe Nederlandse literatuur aan prestige, een ontwikkeling die al onder Van Hout en Dousa was ingezet. Gestimuleerd door de commerciële activiteiten van uitgevers bloeit ook in Amsterdam de nieuwe dichtkunst in de moedertaal op. Daarvan getuigt het drama in klassieke trant en de zich vooral op jongeren richtende lyriek. Het individuele dichterschap maakt zich los uit de rederijkerskaders en zoekt andere organisatievormen. Hooft en Bredero schrijven in deze periode hun werk. De rust en het herstel tijdens het Twaalfjarig Bestand leiden in het Zuiden tot een revival die zich vooral manifesteert in het gemoderniseerde Antwerpse rederijkerstoneel en onder protegés van de Leuvense hoogleraar Puteanus. Maar geleidelijk aan neemt de door kerk en staat krachtig gepromote katholieke hervorming, de contrareformatie, het literaire leven haast volledig over.

1620-1650. Tegen het einde van het Bestand doet zich op grote schaal een regionalisering van de literatuur voor. In het zeer actief geworden Zeeland maakt Cats zijn entree. In Den Haag profileert zich Huygens. In verschillende plaatsen in Holland, in Friesland en in Deventer laten ook andere dichters zich horen. Amsterdam blijft het culturele centrum, waar de Schouwburg borg staat voor een gestadige productie aan toneelteksten. Vondel wordt de meest bewonderde tragedieschrijver en lyrisch dichter, die de normen stelt voor de classicistische poëtica. Vanaf de jaren veertig zien we een toename van amusementsliteratuur en gedrukte gelegenheidsgedichten. In het Zuiden manifesteren zich ook buiten Antwerpen nieuwe literaire ambities, met name in westelijk Vlaanderen en in Brussel. Ook daar neemt de amusementswaarde van de literatuur toe; zelfs de contrareformatie gaat met succes op zoek naar vormen van opvallend vermakelijke religieuze stichting. Daar breekt nu volop de tijd aan van de priester-dichters.

1650-1670. Na de Vrede van Munster kondigt zich ook in de literatuur een periode van stabiliteit aan, die zich uit in canonisering, verzameluitgaven, patriciërspatronage en literaire netwerken van allerlei aard. De classicistische poëtica wordt geconsolideerd, maar dit is ook de tijd waarin sommige dichters zich gaan distantiëren van de universaliserende aanpak die deze poëtica voorstaat. Zij concentreren zich op de observatie van de concrete wereld en op de eigen ervaringen. Allerlei soorten ontspanningsliteratuur zetten zich verder door. In de religieuze letterkunde van alle gezindten krijgt de emotie een ruime plaats. Uitingen van bevindelijke religiositeit laten zich bij voorkeur horen in het predikantenlied. In het Zuiden wordt de literatuur nagenoeg gemonopoliseerd door de school van Poirters, terwijl er anderzijds op het gebied van het theater netwerken met het Noorden ontstaan.

1670-1700. Het optreden van het genootschap Nil Volentibus Arduum: de stabilisering wordt regulering. Het doordringen van de regelgeving van het Frans-classicisme leidt tot een waar beschavingsoffensief en een terugblik op de verworvenheden van het verleden. Maar ook tot verzet daartegen in normdoorbrekende ontspanningsliteratuur. De religieuze letterkunde beleeft in de beide Nederlanden een ware hoogconjunctuur. In het Noorden staat daarin de orthodoxie tegenover vele uitingen van ondogmatische religiositeit en verlichte rationaliteit. De participatie van vrouwen aan het profane en religieuze circuit neemt er zeer zichtbaar toe. In het Zuiden gaan meer dan tevoren lekenauteurs zich met literair gezag in de geestelijke letterkunde manifesteren en die aan de nieuwe smaak aanpassen. Een opvallend gegeven vormt ook het in druk geven van - vaak mystieke - autobiografische geschriften van religieuze vrouwen.

Na het zesde hoofdstuk volgt bij wijze van nawoord nog een overzicht van de Europese uitstraling van de Nederlandse zeventiende-eeuwse letterkunde. Dat wordt afgesloten met een zeer tentatieve en open gehouden beschouwing over wat binnen de Europese context haar eigen kenmerken zijn geweest.

Uiteraard vormt het jaar 1700 een willekeurige scheidingslijn, omdat de periode van het classicisme doorloopt tot ver in de achttiende eeuw. Maar de muzen hebben dan vanaf het midden van de zestiende eeuw al een lange weg afgelegd. De burgerlijke cultuur van de Nederlanden heeft een veelheid en verscheidenheid aan literair leven voortgebracht die in één band nauwelijks valt te vatten.

De Nederlandse Taalunie heeft zich met ruime financiële middelen en administratieve ondersteuning voor de totstandkoming van dit boek ingezet. De Letterenfaculteit van de Katholieke Universiteit Leuven en de Faculteit der Geesteswetenschappen van de Universiteit van Amsterdam hebben welwillend toegestemd in een vrijstelling van onderwijs voor de auteurs. Wij zijn hun daarvoor zeer erkentelijk, ook al waren de jaren van onze vrijstelling lang niet voldoende om het project te voltooien. Veel dank zijn wij vooral verschuldigd aan de leden van de Raad van Advies, die de verschillende versies van de tekst van opbouwende en nauwkeurige kritische opmerkingen voorzagen en ons moed hebben ingesproken. Ook zijn wij de beide hoofdredacteuren zeer erkentelijk voor hun commentaar in de eindfase. Wij hebben deze geschiedenis in alle opzichten en van het begin tot het einde samen geschreven. Voor alle onderdelen ervan achten wij ons beiden ten volle verantwoordelijk.

Karel Porteman

Mieke B. Smits-Veldt

December 2006